Vàng da sơ sinh là hiện tượng bệnh lý thường gặp ở trẻ sơ sinh. Đối với trẻ đủ tháng, 60% trẻ bị vàng da. Tỷ lệ này cao hơn ở trẻ non tháng (khoảng 80%). Có hai loại vàng da ở trẻ là vàng da sinh lý và vàng da bệnh lý. Hãy cùng Chăm sóc Mẹ bé tìm hiểu chi tiết về bệnh lý vàng da sơ sinh trong bài viết sau đây.

Bệnh vàng da sơ sinh là gì?

Vàng da sơ sinh là một hiện tượng phổ biến ở trẻ sơ sinh, thường do tăng bilirubin gián tiếp. Hiện tượng này khiến da và kết mạc mắt của trẻ có màu vàng. Khoảng 75% trẻ bị vàng da do nguyên nhân sinh lý, không gây ảnh hưởng đến sức khỏe của trẻ và không cần điều trị. Tuy nhiên, còn khoảng 25% trẻ bị vàng da bệnh lý, có nguy cơ gây biến chứng nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Biến chứng nhiễm độc thần kinh là nguy cơ nghiêm trọng nhất, có thể gây tử vong hoặc tổn thương não suốt đời cho trẻ. Vì vậy, cha mẹ cần chú ý đến hiện tượng vàng da sơ sinh và đưa trẻ đi khám sức khỏe định kỳ để theo dõi và phát hiện kịp thời bất kỳ vấn đề sức khỏe nào.

Vàng da sinh lý ở trẻ sơ sinh

Vàng da ở trẻ sơ sinh xảy ra do tế bào hồng cầu trong máu lớn, chứa HbF và do đó có tuổi thọ ngắn. Việc tế bào hồng cầu bị phá hủy để giải phóng các yếu tố bên trong trong hồng cầu sẽ làm tăng quá trình trao đổi chất một cách tự nhiên và gây tăng bilirubin tự do. Chức năng gan của trẻ bị suy giảm và khả năng bài tiết mật của gan còn non nớt. Ở trẻ đủ tháng và khỏe mạnh, vàng da được xem là hiện tượng sinh lý nếu đáp ứng các tiêu chuẩn sau:

• Vàng da sinh lý thường xuất hiện ở trẻ vào ngày thứ 3 sau khi sinh.
• Hiện tượng này sẽ tự nhiên biến mất sau 7-10 ngày.
• Vàng da nhẹ chỉ xuất hiện trên vùng cổ, mặt, ngực và bụng phía trên rốn.
• Chỉ có hiện tượng vàng da đơn thuần mà không có các triệu chứng bất thường khác như thiếu máu, gan lách to, bỏ bú, lừ đừ.
• Nồng độ bilirubin trong máu của trẻ đủ tháng không được vượt quá 12 mg%.
• Tốc độ tăng bilirubin trong máu không được vượt quá 5 mg% trong 24 giờ.

Vàng da sinh lý không gây nguy hiểm và không cần can thiệp y tế. Trẻ được bú mẹ hoàn toàn sẽ giúp loại bỏ chất bilirubin khỏi cơ thể và vàng da sẽ biến mất trong vòng từ 1 đến 2 tuần.

Vàng da bệnh lý ở trẻ sơ sinh

Vàng da trở thành bệnh khi nó xuất hiện sớm, tiến triển nhanh và là vàng da mức độ nặng, thường kèm theo các triệu chứng bệnh lý khác. Trong những ngày đầu đời, cha mẹ cần chú ý theo dõi tình trạng vàng da của trẻ để phát hiện những bất thường như sau:

• Vàng da sẫm màu xuất hiện sớm, trong vòng từ 1-2 ngày sau sinh.
• Vàng da không chỉ xuất hiện ở mắt, mặt mà còn lan xuống bụng, tay, chân.
• Vàng da không hết sau 2 tuần ở trẻ đủ tháng và 3 tuần ở trẻ non tháng.
• Vàng da kết hợp với các triệu chứng bất thường khác như nôn, trớ, sốt, quấy khóc, phân bạc màu.
• Vàng da thường xuất hiện ở trẻ sinh non, đặc biệt là trẻ sinh non dưới 35 tuần tuổi thai.

Khi phát hiện bất thường trên, cha mẹ nên đưa trẻ đến bác sĩ chuyên khoa sơ sinh ngay lập tức để chữa trị vàng da kịp thời, ngăn ngừa biến chứng ngộ độc thần kinh.

Cách phát hiện vàng da sơ sinh như thế nào?

Ban đầu, vàng da xuất hiện trên mặt và mắt rồi lan dần xuống cơ thể, bao gồm cả các chi và lòng bàn tay và lòng bàn chân. Có thể phát hiện bệnh bằng cách dùng ngón tay ấn vào da khoảng 5 giây rồi thả ra xem da có chuyển sang màu vàng hay không, tốt nhất là để dưới ánh sáng tự nhiên. Nhìn màu da của trẻ dưới ánh nắng cũng có thể giúp phát hiện vàng da.

Các bác sĩ thường sử dụng máy đo nồng độ bilirubin (BILI-Check) để kiểm tra mức độ vàng da. Tuy nhiên, kết quả của máy đo này có thể chênh lệch với kết quả xét nghiệm máu khoảng 3-5 mg%. Do đó, nếu kết quả xét nghiệm da rất bất thường, bác sĩ có thể yêu cầu xét nghiệm máu để đo lượng bilirubin và xác định nguyên nhân.

Nguyên nhân chính gây bệnh vàng da ở trẻ sơ sinh

Để tránh những vấn đề nghiêm trọng với trẻ khi vàng da sơ sinh, các bố mẹ nên tìm hiểu chi tiết về nguyên nhân gây nên bệnh lý này ở trẻ sơ sinh. Vàng da sơ sinh có thể do bất kỳ nguyên nhân nào sau đây:

Tăng sản xuất bilirubin

Vàng da ở trẻ sơ sinh được gây ra chủ yếu bởi tăng bilirubin trong máu. Bilirubin là một chất màu vàng cam được sản xuất trong máu khi các tế bào hồng cầu bị phá hủy. Các nguyên nhân gây tăng sản xuất bilirubin trong máu của trẻ bao gồm:

• Không phù hợp về nhóm máu giữa mẹ và con, khi hệ thống miễn dịch của mẹ phá hủy tế bào hồng cầu của con (mẹ có nhóm máu Rh âm sinh con Rh dương) hoặc do mẹ con Rh bất hòa (mẹ có nhóm máu Rh âm sinh con nhóm máu A hoặc B).
• Các bệnh về hồng cầu làm cho các tế bào hồng cầu dễ bị phá hủy: thiếu men G6PD, bệnh đa hồng cầu, thalassemia.
• Vết bầm tím lớn ở trẻ sơ sinh.

Giảm chức năng chuyển hóa bilirubin máu

Các bệnh lý và rối loạn chuyển hóa di truyền có thể là nguyên nhân của tình trạng vàng da ở trẻ sơ sinh. Các bệnh và rối loạn này bao gồm: hội chứng Crigler-Najjar, hội chứng Gilbert, galactosemia, suy giáp bẩm sinh, rối loạn chuyển hóa tyrosine, methionine, thiếu alpha-1-antitrypsin, sinh non, thiếu hụt hormone và tiểu đường thai kỳ. Các bệnh và rối loạn này thường ảnh hưởng đến chức năng gan của trẻ, gây ra tăng bilirubin gián tiếp trong máu và dẫn đến tình trạng vàng da.

Nguy cơ tăng tái hấp thu bilirubin từ ruột

Trẻ sinh ra bị hẹp môn vị, tắc ruột non, phình bẩm sinh, tắc ruột phân su hoặc dùng thuốc gây liệt ruột có nguy cơ bị tăng tái hấp thu bilirubin từ ruột dẫn đến vàng da.

Vàng da sữa mẹ

Vàng da ở trẻ sơ sinh có thể do trẻ không được bú đủ sữa trong những ngày đầu đời do khó bú hoặc do mẹ không đủ sữa. Khi trẻ không được bú đủ, bilirubin có thể tăng tái hấp thu từ ruột, gây ra vàng da. Để giải quyết vấn đề này, mẹ nên cho trẻ bú thường xuyên hơn và theo dõi cân nặng của trẻ. Nếu trẻ uống tốt, tăng cân và khỏe mạnh thì không cần phải ngừng cho trẻ bú.

Các phương pháp điều trị vàng da sơ sinh hiệu quả nhất

Theo BS.CKII Lê Tố Như, vàng da nhẹ thường tự khỏi khi gan của trẻ bắt đầu trưởng thành. Bú mẹ thường xuyên (8-12 lần một ngày) giúp bé loại bỏ chất bilirubin ra khỏi cơ thể.
Vàng da nặng hơn có thể cần phương pháp điều trị khác, bao gồm:

Cho bé bú nhiều sữa mẹ

Việc cho con bú sữa mẹ là biện pháp hiệu quả để phòng trị vàng da ở trẻ sơ sinh. Sữa mẹ cung cấp đầy đủ dưỡng chất dinh dưỡng để hỗ trợ cho sự phát triển và tăng trưởng khỏe mạnh của trẻ, bao gồm cả gan. Khi chức năng gan được cải thiện, gan có thể đào thải bilirubin thừa ra khỏi cơ thể, giảm thiểu hiện tượng vàng da.

Tuy nhiên, nếu mẹ không còn có sữa hoặc sữa mẹ không đủ, thì nên thay thế bằng các sản phẩm sữa khác phù hợp với lượng bilirubin trong cơ thể của trẻ. Bác sĩ sẽ tư vấn loại sữa bổ sung có thành phần tương đương với sữa mẹ trong khoảng thời gian thích hợp. Sau khi hiện tượng vàng da được khắc phục, trẻ có thể tiếp tục được cho bú sữa mẹ như thông thường.

Chiếu đèn

Chiếu đèn là phương pháp điều trị hiệu quả và phổ biến nhất để trị vàng da ở trẻ sơ sinh. Mặc dù tương đối an toàn so với nguy cơ xuất huyết não và di chứng não suốt đời nếu không chữa vàng da, tuy nhiên, chiếu đèn cũng có các tác dụng phụ như giữ nước, tiêu lỏng, sốt hay hạ thân nhiệt, vàng da (da đồng), bong giác mạc nếu không che mắt, tăng nhẹ nguy cơ mắc ung thư và co giật ở trẻ em. Để hạn chế các tác dụng phụ này, cần cho con bú nhiều hoặc truyền dịch khi bé ăn uống không đầy đủ, che chắn mắt cẩn thận khi chiếu đèn, chọn đèn có ánh sáng và cường độ thích hợp như nguồn đèn LED ánh sáng xanh vốn ít gây nên oxy hoá da. Thời gian chiếu đèn phụ thuộc vào mức độ gia tăng bilirubin của bé, và sau khi chiếu đèn bé sẽ vàng da lại. Tùy thuộc vào mức độ vàng da theo ngày tuổi của bé, bác sĩ có thể cho phép chiếu đèn tiếp nữa hoặc tìm phương pháp điều trị khác.

Thay máu

Trong những trường hợp đặc biệt, bác sĩ có thể quyết định thực hiện thủ thuật thay máu nếu trẻ có các triệu chứng đe dọa nhiễm độc thần kinh do nồng độ bilirubin trong máu cao. Thủ thuật thay máu sẽ thay thế một phần máu của trẻ bằng máu từ người cho hoặc ngân hàng máu, giúp loại bỏ bilirubin và tế bào hồng cầu bị phá hủy khỏi cơ thể trẻ. Điều này giúp tăng số lượng tế bào hồng cầu mới và giảm nồng độ bilirubin trong máu của trẻ.

Biện pháp phòng ngừa vàng da sơ sinh ở bé hiệu quả

Để ngăn ngừa bệnh vàng da ở trẻ sơ sinh, cách tốt nhất là cho trẻ bú mẹ hoàn toàn. Để đảm bảo cơ thể bé không bị mất nước và giúp đào thải bilirubin nhanh hơn, nên cho bé bú 8-12 lần mỗi ngày. Nếu trẻ không bú mẹ được (tùy vào sức khỏe của mẹ), có thể phải dùng sữa công thức. Trong tuần đầu tiên, nên cho bé uống khoảng 30-60ml sữa công thức cứ sau 2-3 giờ. Bên cạnh đó, cần tránh cho bé nằm trong phòng kín thường xuyên và bảo vệ da bé dưới ánh nắng mặt trời mỗi ngày. Nên vệ sinh mắt và da bé sạch sẽ đúng cách, đưa bé phơi nắng nhằm điều trị bệnh và hỗ trợ sức khỏe xương.

Để bảo đảm sức khỏe và phát triển tốt cho bé, cha mẹ nên tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên khoa khi chữa trị vàng da sinh lý tại nhà. Mặc dù vàng da sinh lý không đáng lo ngại, cần thường xuyên kiểm tra sức khoẻ của bé và quan sát hiện tượng vàng da để có phương pháp điều trị phù hợp. Ngoài ra, các bà mẹ nên trải qua xét nghiệm nhóm máu trước khi thụ thai và kiểm tra nhóm máu của bé sau khi sinh để loại bỏ nguy cơ vàng da sơ sinh do bất đồng nhóm máu của mẹ và có hướng điều trị phù hợp.

Một số lưu ý cần theo dõi và chăm sóc trẻ vàng da sơ sinh tại nhà

Khi trẻ bị vàng da sơ sinh, bố mẹ cần theo dõi và chăm sóc con đúng cách ngay tại nhà. Để phát hiện vàng da, bố mẹ nên soi trẻ dưới ánh sáng mặt trời và nhìn trẻ vào mỗi buổi sáng để xác định mức độ vàng da tối thiểu. Việc quấn tã quá chặt cũng là nguyên nhân khiến tỷ lệ trẻ sơ sinh mắc bệnh vàng da vào mùa đông tăng cao.

Bé bị vàng da cần ánh sáng xanh nên không nên phơi nắng, vì ánh sáng mặt trời không chữa được bệnh vàng da và còn có nguy cơ bỏng, mất nước và dẫn đến nguy cơ ung thư da. Bà mẹ cần cho trẻ bú nhiều để trẻ tiêu hóa tốt và bài tiết chất bilirubin.

Chăm sóc trẻ bị vàng da tại nhà không có gì đặc biệt. Cha mẹ cần theo dõi sự tiến triển của màu da và nhận biết sớm các dấu hiệu bệnh nặng. Trẻ bị vàng da bệnh lý cần được khám và điều trị tại bệnh viện. Nếu trẻ vàng da lâu lành kèm theo biểu hiện khác thường như sốt cao, nhịp tim chậm, giảm thị lực, cha mẹ nên đưa ngay đến cơ sở y tế chuyên khoa nhi chữa trị.

Khi áp dụng những phương pháp chữa trị vàng da sinh lý ở trẻ tại nhà, cha mẹ cần tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên khoa nhi trước khi tiến hành. Cha mẹ cần đưa trẻ đến ngay cơ sở y tế nếu trẻ có một trong các dấu hiệu sau: vàng da lan ra các chi hoặc vàng da phát triển từ 24 đến 48 giờ sau khi sinh; vàng da kéo dài trên 15 ngày.

Hiện tượng vàng da sơ sinh rất dễ quan sát bằng mắt nhất là ở nơi có nhiều ánh sáng tự nhiên. Vì vậy, mỗi ngày các bà mẹ cần để ý màu da toàn thân của trẻ ở nơi ánh sáng. Trong trường hợp khó phát hiện (da trẻ đỏ hồng hoặc đen), nên nhấn nhẹ nhàng ngón tay cái lên da trẻ khoảng một vài giây. Sau đó thả ra, nếu trẻ bị vàng da nơi bấm ngón tay sẽ có màu vàng rõ rệt. Khi trẻ có dấu hiệu nghi ngờ là vàng da sơ sinh, cha mẹ cần cho trẻ đến bệnh viện để khám.